1. Κύηση: η προετοιμασία
Τη στιγμή που παίρνουμε την πρώτη μας ανάσα ο εγκέφαλός μας είναι ήδη περισσότερο από οκτώ μηνών. Αρχίζει να αναπτύσσεται μέσα σε τέσσερις εβδομάδες από τη σύλληψη, όταν μία από τις τρεις στιβάδες κυττάρων του εμβρύου πτυχώνεται για να σχηματίσει τον νευρικό σωλήνα. Μία εβδομάδα αργότερα το επάνω μέρος του σωλήνα λυγίζει, δημιουργώντας τη βασική δομή του πρόσθιου, μέσου και οπίσθιου εγκεφάλου.

Από το σημείο αυτό η ανάπτυξη και η διαφοροποίηση του εγκεφάλου ελέγχεται κυρίως από τα γονίδια. Παρ΄ όλα αυτά το κλειδί για την καλύτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου σε αυτό το στάδιο είναι ένα όσο το δυνατόν καλύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Στις πρώτες εβδομάδες της ανάπτυξης αυτό σημαίνει να έχετε μια μητέρα η οποία δεν έχει άγχος, τρώει καλά και μένει μακριά από τα τσιγάρα, το αλκοόλ και άλλες τοξίνες. Προς το τέλος της διαδικασίας του σχηματισμού του εγκεφάλου, όταν το έμβρυο αποκτά την ικανότητα να ακούει και να θυμάται (βλ. επίσης «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 2. Παιδική ηλικία»), οι ήχοι και οι αισθήσεις αρχίζουν με τη σειρά τους να διαμορφώνουν τον εγκέφαλο.

Στα πρώτα δύο τρίμηνα της εγκυμοσύνης ωστόσο η ανάπτυξη περιορίζει τη δράση της στην τοποθέτηση των βασικών δομικών στοιχείων: φροντίζει δηλαδή να σχηματίσει νευρώνες και συνδέσμους και να εξασφαλίσει ότι κάθε τμήμα του εγκεφάλου αναπτύσσεται όπως πρέπει και στις σωστές περιοχές. Αυτό απαιτεί ενέργεια και μια ποικιλία θρεπτικών συστατικών στις κατάλληλες χρονικές στιγμές. Στην πραγματικότητα, αν σκεφθείτε το μέγεθος του έργου- 100 δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα και αρκετά εκατομμύρια υποστηρικτικά κύτταρα σε τέσσερις βασικούς λοβούς και δεκάδες ξεχωριστές περιοχές-, πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κατόρθωμα της εξελικτικής μηχανικής.

Θρεπτικές ουσίες
Ενα θρεπτικό συστατικό το οποίο γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος χρειάζεται από τα πρώτα στάδια είναι το φυλλικό οξύ, το οποίο είναι ζωτικής σημασίας για το κλείσιμο του νευρικού σωλήνα. Η έλλειψή του μπορεί να οδηγήσει σε ελαττώματα όπως η δισχιδής ράχη, στην οποία ένα τμήμα της σπονδυλικής στήλης αναπτύσσεται έξω από το σώμα, και η ανεγκεφαλία, στην οποία το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου δεν αναπτύσσεται και είναι θανατηφόρος. Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που δείχνουν ότι η έλλειψη βιταμίνης Β12 έχει παρόμοια αποτελέσματα.

Ο ρόλος άλλων θρεπτικών συστατικών έχει κατανοηθεί λιγότερο σε αυτές τις πρώτες εβδομάδες- σε έναν βαθμό επειδή οι ελλείψεις συχνά παρατηρούνται στο πλαίσιο γενικότερων συνθηκών είτε κακής διατροφής ή υποσιτισμού είτε φτώχειας, οι οποίες παρεμβάλλουν παραπλανητικούς παράγοντες ελλιπέστερης γενικής υγείας ή παιδείας σχετικής με την υγεία, και σε έναν βαθμό επειδή οι πρώιμες ελλείψεις είναι δύσκολο να συνδεθούν με προβλήματα τα οποία μπορεί να εμφανιστούν μήνες ή και χρόνια αργότερα.

Γνωρίζουμε ωστόσο από μελέτες σε ζώα ότι η κακή διατροφή και ο υποσιτισμός- και ιδιαίτερα η έλλειψη πρωτεϊνών- εμποδίζουν την ανάπτυξη των νευρώνων και των συνδέσμων και ότι ο σίδηρος και ο ψευδάργυρος χρειάζονται για τη μετακίνηση των νευρώνων από το σημείο του σχηματισμού τους στην τελική τους θέση. Μακρές αλυσίδες πολυακόρεστων λιπαρών οξέων απαιτούνται για την ανάπτυξη των συνάψεων και τη λειτουργία των μεμβρανών.

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η καλή διατροφή και η λήψη προγεννητικών βιταμινών, αν χορηγηθούν από τον γιατρό, συνήθως αρκούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του πρώτου σταδίου σχηματισμού του εγκεφάλου του εμβρύου, οι ελλείψεις που προκαλούνται από κάποια ανεπάρκεια του πλακούντα μπορεί να εμποδίσουν την ανάπτυξη. Οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τον πλακούντα περιλαμβάνουν την υψηλή αρτηριακή πίεση, το στρες και το κάπνισμα. Τα πλεονάζοντα θρεπτικά συστατικά μπορεί επίσης να έχουν δυσάρεστες συνέπειες. Ο κακός έλεγχος του διαβήτη, για παράδειγμα, μπορεί να προκαλέσει ένα ενδεχομένως τοξικό πλεόνασμα γλυκόζης στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο.

Ευτυχώς ο εγκέφαλος διαθέτει ένα σημαντικό δίχτυ ασφαλείας, παράγοντας διπλάσιο αριθμό νευρώνων από αυτόν που τελικά θα χρειαστεί. Παρ΄ όλα αυτά κάποιες βλάβες μπορεί να μην είναι αναστρέψιμες. Η εμβρυϊκή έλλειψη σιδήρου, για παράδειγμα, επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου ως και την ηλικία των τριών ετών, ακόμη και αν στο παιδί χορηγηθούν συμπληρώματα από τη γέννησή του.

Οσον αφορά τις τοξικές ουσίες, το ευχάριστο είναι ότι τα έμβρυα είναι καλά προστατευμένα από τον έξω κόσμο, ακόμη και από την ίδια τη μητέρα τους. Ο πλακούντας αποτελεί ένα εξαιρετικά επιλεκτικό φράγμα, διάσπαρτο με αντλίες πρωτεϊνών, το οποίο εμποδίζει τις ανεπιθύμητες ουσίες που κυκλοφορούν στο αίμα της μητέρας να φθάσουν στο έμβρυο.

Τοξικές συνέπειες
Ο εμβρυϊκός εγκέφαλος ετοιμάζεται να χωρέσει τις εμπειρίες της ζωής
Το φράγμα ωστόσο δεν είναι τέλειο και τοξικά συστατικά όπως ο υδράργυρος, η νικοτίνη και το αλκοόλ μπορούν να το διαπεράσουν. Τα αποτελέσματα εξαρτώνται από τις δόσεις και τη χρονική στιγμή της έκθεσης, όμως μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι η νικοτίνη επηρεάζει τις λειτουργίες των νευροδιαβιβαστών, ενώ ο υδράργυρος έχει συνδεθεί με την απώλεια κυττάρων στην παρεγκεφαλίδα και τμήματα του φλοιού. Το αλκοόλ είναι γνωστό ότι σκοτώνει τους νευρώνες και αλλάζει τη δράση ορισμένων νευροδιαβιβαστών παρ΄ ότι η ποσότητα που απαιτείται για να προκαλέσει τα φυσικά και γνωσιακά ελαττώματα του εμβρυϊκού αλκοολικού συνδρόμου ή περισσότερο δυσδιάκριτων μορφών βλάβης αγνοείται.

Ορισμένες τοξικές ουσίες δεν χρειάζεται να περάσουν μέσα από τον πλακούντα για να προκαλέσουν συνέπειες. Για παράδειγμα, ο καπνός του τσιγάρου περιορίζει τη ροή του αίματος προς το έμβρυο, στερώντας του οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά. Το πώς ακριβώς αυτό επηρεάζει τον εγκέφαλο στο ανθρώπινο έμβρυο είναι άγνωστο, παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι το μεσολόβιο, το οποίο συνδέει τα δύο ημισφαίρια, και ο κογχομετωπιαίος φλοιός, ο οποίος σχετίζεται με την κοινωνική συμπεριφορά, μπορεί να είναι μικρότερα σε εφήβους που εκτέθηκαν στον καπνό του τσιγάρου μέσα στη μήτρα. Ο μικρότερος κογχομετωπιαίος φλοιός έχει συσχετιστεί με λιγότερο «στοργική» συμπεριφορά στους εφήβους, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι το κάπνισμα ενδέχεται να προκαλεί συμπεριφορικά προβλήματα στους απογόνους. Παρ΄ όλα αυτά μια πρόσφατη μελέτη δεν διαπίστωσε διαφορές στη γενική γνωσιακή ικανότητα μεταξύ εκτεθειμένων και μη εκτεθειμένων στον καπνό εφήβων.

Το στρες μπορεί επίσης να είναι τοξικό. Στα ζώα η έκθεση στις ορμόνες του στρες της μητέρας μπορεί να οδηγήσει σε αγχώδη συμπεριφορά και υπερκινητικότητα των παιδιών. Μια πρόσφατη διαχρονική μελέτη περισσότερων από 7.000 μητέρων και μωρών στο Ιmperial College του Λονδίνου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μητρικό στρες μπορεί να ευθύνεται για ως και το 15% των διαγνώσεων της διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας.

Αν διαβάζετε αυτό το άρθρο ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι τα πήγατε μάλλον καλά στους πρώτους εννέα μήνες της ζωής σας ή ότι τα όποια προβλήματα μπορεί να δημιουργήθηκαν εξομαλύνθηκαν από τη σωστή φροντίδα των γονιών ή την εκπαίδευσή σας. Στην επόμενη ηλικία ο νεαρός εγκέφαλος αρχίζει να μαθαίνει και να θυμάται, και αυτό σημαίνει ότι αποκτούμε την πρώτη μας ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε πραγματικά αυτό το εκπληκτικό όργανο.

2. Παιδική ηλικία: η απορρόφηση
Στην παιδική ηλικία ο εγκέφαλος είναι περισσότερο ενεργητικός και ευέλικτος από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής. Καθώς εξερευνούμε τον κόσμο γύρω μας αυτός εξακολουθεί να αναπτύσσεται, σχηματίζοντας και αποσυνδέοντας συνδέσεις με αστραπιαία ταχύτητα. Μπορεί να σας προκαλεί έκπληξη, όμως οι ικανότητες της μάθησης, της μνήμης και της ομιλίας ξεκινούν προτού καν γεννηθούμε.

Στην περίοδο πριν από τη γέννηση σχηματίζονται ως και 250.000 νέα κύτταρα το λεπτό, δημιουργώντας 1,8 εκατομμύρια νέους συνδέσεις το δευτερόλεπτο, παρά το γεγονός ότι τα μισά περίπου από αυτά αργότερα θα εξασθενήσουν και θα νεκρωθούν, αφήνοντας πίσω μόνο αυτά που έχουν ενισχυθεί από τη χρήση. Από τη στιγμή της γέννησής του και για μία δεκαετία το παιδί αναπτύσσεται ταχέως και η κάθε εμπειρία συνεισφέρει στην προσωπικότητα και στις ικανότητες που θα έχει στο μέλλον. Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ένας γονιός για να μεγιστοποιήσει τις δυνατότητες του εγκεφάλου του παιδιού του; Οι εμπειρίες του τελευταίου σταδίου της προγεννητικής περιόδου είναι οπωσδήποτε σημαντικές και ίσως καθοριστικές για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η μάθηση μπορεί να ανιχνευθεί για πρώτη φορά πειραματικά περίπου κατά την 22η ως 24η εβδομάδα της κύησης, όταν τα έμβρυα ανταποκρίνονται σε έναν θόρυβο ή ένα άγγιγμα αλλά αγνοούν το ίδιο ερέθισμα όταν συντελείται επαναλαμβανόμενα- ένα απλό είδος μνήμης, γνωστό στην ψυχολογία ως εθισμός ή συνήθεια. Περίπου από την 32η εβδομάδα τα έμβρυα επιδεικνύουν προσαρμογή- ένα πιο σύνθετο είδος μνήμης· το έμβρυο μπορεί να μάθει ένα αυθαίρετο ερέθισμα ως σήμα τού ότι κάτι θα συμβεί. Οι εμβρυϊκές αναμνήσεις συγκεκριμένων μουσικών κομματιών ή της φωνής και της μυρωδιάς της μητέρας έχει αποδειχθεί ότι σχηματίζονται μετά την 30ή εβδομάδα και διατηρούνται μετά τη γέννηση.

Η απόκτηση της ομιλίας αρχίζει και αυτή πριν από τη γέννηση. Ενα νεογέννητο θα απορροφήσει περισσότερο τις λέξεις αν ακούει τη μητρική του γλώσσα αντί για μια ξένη, αν και τα νεογέννητα ανταποκρίνονται στους ήχους οποιασδήποτε γλώσσας περίπου ως την ηλικία των τριών ετών. Παρ΄ όλα αυτά, ενώ το να μιλάτε σε ένα έμβρυο στο τρίτο τρίμηνο της κύησης μπορεί να βοηθήσει στο να αναγνωρίζει τη φωνή σας, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η έκθεσή του σε πολλές γλώσσες θα επηρεάσει τα μελλοντικά γλωσσικά ταλέντα του. Ο πιο σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της ομιλίας είναι το πόσο ο γονιός μιλάει στο παιδί μετά τη γέννησή του, το πόσο σύνθετο είναι το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί και το πόσο καλά εστιάζει στην προσοχή του παιδιού.

Πρώιμη μάθηση
Το παιχνίδι με τους γονείς είναι η καλύτερη εκπαίδευση για τον παιδικό εγκέφαλο
Κατά τον ίδιο τρόπο, παρ΄ ότι ορισμένες εταιρείες που πωλούν «προγεννητικές εκπαιδευτικές μεθόδους» θα ήθελαν οι γονείς να πιστεύουν πως είναι δυνατόν να εκπαιδεύσουν το παιδί τους ενώ αυτό βρίσκεται ακόμη μέσα στην κοιλιά της μητέρας του, δεν υπάρχει απόδειξη ότι τέτοιου είδους στρατηγικές προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα. Στην πραγματικότητα μάλλον υπάρχει σοβαρός λόγος για τον οποίο το εμβρυϊκό περιβάλλον προσφέρει περιορισμένες αισθητικές εμπειρίες. Η υπερβολική διέγερση, η οποία μπορεί να προκληθεί αν η μητέρα παίρνει ορισμένα φάρμακα, μπορεί να θανατώσει τα νέα εγκεφαλικά κύτταρα.

Η γέννηση αλλάζει ελάχιστα την εγκεφαλική λειτουργία. Παρ΄ ότι ο ευαίσθητος στην αφή σωματοαισθητικός φλοιός είναι ενεργός πριν από τη γέννηση, η εμφάνιση άλλης δραστηριότητας στον συγκεκριμένο φλοιό, ο οποίος τελικά ελέγχει την εκούσια κίνηση, τον συλλογισμό και την αντίληψη, αρχίζει δύο ή τρεις μήνες ύστερα από αυτήν. Οι πρόσθιοι λοβοί αρχίζουν να ενεργοποιούνται ανάμεσα στους έξι μήνες και το ένα έτος, πυροδοτώντας την ανάπτυξη των συναισθημάτων, των δεσμών, του σχεδιασμού, της εν ενεργεία μνήμης και της προσοχής. Μια αίσθηση του εαυτού του αρχίζει να αναπτύσσει το παιδί καθώς τα κυκλώματα του βρεγματικού και του μετωπιαίου λοβού αρχίζουν να γίνονται πιο ολοκληρωμένα, γύρω στους 18 μήνες, ενώ μια αίσθηση ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν το δικό τους, ξεχωριστό πνεύμα, αναπτύσσεται στην ηλικία των τριών ως τεσσάρων ετών.

Οι εμπειρίες της ζωής σε αυτά τα πρώτα χρόνια συμβάλλουν στη διαμόρφωση της συναισθηματικής υγείας μας και η έλλειψη φροντίδας, η εγκατάλειψη ή η σκληρή συμπεριφορά των γονιών μπορεί να αλλάξουν τον εγκέφαλο σε σημαντικό βαθμό. Η μητρική απόρριψη ή ένα τραύμα στα πρώτα χρόνια, για παράδειγμα, μπορεί να επηρεάσει τις συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού σε δύσκολες καταστάσεις ή γεγονότα αργότερα στη ζωή του, δημιουργώντας ενδεχομένως προδιάθεση για κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές.

Πώς λοιπόν μπορεί να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτό το ευαίσθητο αλλά γόνιμο στάδιο στη ζωή του εγκεφάλου; Το ευχάριστο για τους γονείς είναι ότι δεν υπάρχει λόγος να αποσπάσουν το παιδί τους από τα παιχνίδια και να το στρώσουν στη δουλειά. Μελέτες έχουν δείξει ότι ένα περιβάλλον που επιδεικνύει φροντίδα για την ανατροφή του και η απασχόληση, μαζί με τον γονιό, με παιχνίδια όπως το κρυφτό, οι κύβοι και τα τουβλάκια, τα παιδικά τραγουδάκια ή η ταξινόμηση σχημάτων είναι ό,τι που χρειάζεται ένα παιδί για να αυξήσει τον δείκτη ευφυΐας του και να αποκτήσει ενδιαφέρον για τη μάθηση.

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το να ακούν τα παιδιά μουσική του Μότσαρτβελτιώνει τις επιδόσεις σε εργασίες που έχουν σχέση με την αίσθηση του χώρου και τη μάθηση στους ανθρώπους, όπως και τις επιδόσεις στο τρέξιμο σε λαβύρινθο στους ποντικούς. Η «επίδραση Μότσαρτ»- η οποία έχει γεννήσει αμέτρητα προγεννητικά και παιδικά εκπαιδευτικά προγράμματα- διχάζει ωστόσο τους επιστήμονες, έχοντας τόσους υποστηρικτές όσους και πολέμιους. Το να μάθει κάποιος να παίζει μουσική στην παιδική ηλικία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: έχει μακροπρόθεσμη επίδραση στον εγκέφαλο βελτιώνοντας, όπως πιστεύουν ορισμένοι, την αίσθηση του χώρου και τη μαθηματική και συλλογιστική ικανότητα.

Στην ηλικία των έξι ετών ο εγκέφαλος έχει αποκτήσει το 95% του βάρους που θα έχει στην ενήλικη ζωή και βρίσκεται στο ζενίθ της ενεργειακής κατανάλωσής του. Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά αρχίζουν να εφαρμόζουν τη λογική και την εμπιστοσύνη και να κατανοούν τις διαδικασίες της σκέψης τους. Ο εγκέφαλός τους εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να δημιουργεί και αποσυνδέει συνδέσεις καθώς αποκτούν εμπειρία του κόσμου ώσπου, ύστερα από μια κορύφωση του όγκου της φαιάς ουσίας στην ηλικία των 11 ετών στα κορίτσια και των 14 ετών στα αγόρια, έρχεται η εφηβεία για να τον αλλάξει και πάλι.

3. Εφηβεία: προγραμματισμός και επαναπρογραμματισμός
Η ασταθής συμπεριφορά των εφήβων είναι αποτέλεσμα του επαναπρογραμματισμού του εγκεφάλου τους
Οι έφηβοι είναι εγωιστές, απερίσκεπτοι, παράλογοι και ευερέθιστοι, αν όμως σκεφτεί κανείς την κακοφωνία των κατασκευαστικών εργασιών που συντελούνται στον εφηβικό εγκέφαλο, αυτό δεν είναι άξιο απορίας. Κατά την εφηβεία ο εγκέφαλός μας είναι μεν πλήρως ανεπτυγμένος, όμως η «καλωδίωση» και ο προγραμματισμός του συνεχίζονται.

Επειδή ο όγκος του εγκεφάλου των παιδιών φθάνει σχεδόν αυτόν των ενηλίκων αρκετά προτού περάσουν στο εφηβικό στάδιο, οι ψυχολόγοι παλαιότερα εξηγούσαν τα ιδιαίτερα δυσάρεστα χαρακτηριστικά της εφηβείας ως προϊόντα των αυξημένων σεξουαλικών ορμονών. Πρόσφατα ωστόσο μελέτες που έγιναν με μεθόδους απεικόνισης αποκάλυψαν μια πληθώρα δομικών αλλαγών κατά την εφηβεία και τα πρώτα χρόνια μετά την ηλικία των είκοσι ετών: οι αλλαγές αυτές μπορούν σε μεγάλο βαθμό να εξηγήσουν τη θυελλώδη αυτή περίοδο.

ΟΤζέι Γκλανττου Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας της Μπεθίσντα του Μέριλαντ και οι συνάδελφοί του παρακολούθησαν την πρόοδο περίπου 400 παιδιών απεικονίζοντας τους εγκεφάλους πολλών από αυτών ανά δύο χρόνια καθώς αναπτύσσονταν. Ανακάλυψαν ότι η εφηβεία επιφέρει τη διαλογή της φαιάς ουσίας κατά κύματα και ότι οι έφηβοι χάνουν περίπου το 1% της φαιάς ουσίας τους ανά έτος ως και λίγο μετά τα 20 τους χρόνια.

Αυτή η εγκεφαλική διαλογή καταργεί τους μη χρησιμοποιημένους νευρωνικούς συνδέσμους που είχαν υπερπαραχθεί κατά την έξαρση του παιδικού σταδίου της ανάπτυξης, ξεκινώντας από τις πιο βασικές αισθητικές και κινητικές περιοχές. Αυτές ωριμάζουν πρώτες, ακολουθούμενες από τις περιοχές που σχετίζονται με την ομιλία και τον προσανατολισμό στον χώρο ενώ τελευταίες έρχονται αυτές που έχουν σχέση με υψηλότερες λειτουργίες επεξεργασίας και εκτέλεσης.

Από τις τελευταίες περιοχές που ωριμάζουν είναι ο πλαγιοραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός ο οποίος βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του μετωπιαίου λοβού. Η περιοχή αυτή σχετίζεται με τον έλεγχο των παρορμήσεων, την κρίση και τη λήψη αποφάσεων, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί ορισμένες από τις όχι και τόσο λαμπρές αποφάσεις που παίρνει συχνά ο μέσος έφηβος. Η περιοχή αυτή ενεργεί επίσης για να ελέγξει και να επεξεργαστεί συναισθηματικές πληροφορίες που στέλνονται από την αμυγδαλή- το κέντρο των ενστικτωδών αντιδράσεων-, κάτι το οποίο ίσως να ευθύνεται για την άστατη ψυχική διάθεση των εφήβων.

Καθώς ωστόσο η φαιά ουσία χάνεται ο εγκέφαλος κερδίζει λευκή ουσία. Αυτός ο λιπώδης ιστός περιβάλλει τους νευρώνες και βοηθάει στην ταχύτερη μεταφορά των ηλεκτρικών ώσεων και στη σταθεροποίηση των νευρωνικών συνδέσμων που επιβίωσαν κατά τη διαδικασία διαλογής.

Οι μεταβολές αυτές έχουν τόσο οφέλη όσο και παγίδες. Σε αυτό το στάδιο της ζωής ο εγκέφαλος εξακολουθεί να είναι παιδιάστικα ευέλικτος, επομένως εξακολουθούμε να είμαστε σφουγγάρια που απορροφούν τις γνώσεις. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων μπορεί να οδηγήσει σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές όπως η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, το κάπνισμα και το σεξ χωρίς προφυλάξεις.

Η χρήση ουσιών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, αφού μελέτες με απεικονίσεις του εγκεφάλου υποδηλώνουν ότι τα κυκλώματα κινητοποίησης και ανταμοιβής στους εγκεφάλους των εφήβων είναι σχεδόν σαν να τους «προγραμματίζουν» για την εξάρτηση. Σε συνδυασμό με την έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων, την κακή κρίση και μια αξιοθρήνητη υποτίμηση των μακροπρόθεσμων συνεπειών αυτό μπορεί να οδηγήσει σε εξαρτημένους εφήβους. Καθώς δε η χρήση ουσιών και τα οδυνηρά γεγονόταακόμη και μια αισθηματική απογοήτευση- έχουν συνδεθεί με διαταραχές της διάθεσης σε μεγαλύτερη ηλικία, αυτή είναι η περίοδος κατά την οποία καλό είναι και οι δύο αυτοί παράγοντες να αποφεύγονται.

Στη θετική πλευρά, καθώς οι έφηβοι προχωρούν προς την ενηλικίωση και την ανεξαρτησία, έχουν συνεχώς τη δυνατότητα να διαμορφώσουν τον εγκέφαλό τους έτσι ώστε να εξελιχθεί σε μια άκρως αποτελεσματική μηχανή επεξεργασίας. Για να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτή την περίοδο θα πρέπει να στρέψει όλη αυτή την ενέργεια του εφήβου προς τη μάθηση και τις νέες εμπειρίες- είτε με το διάβασμα βιβλίων είτε με το να μάθουν να εκφράζονται μέσω της μουσικής ή της τέχνης είτε με την εξερεύνηση της ζωής μέσα από τα ταξίδια. Γεγονός είναι πάντως ότι, είτε τους αρέσει είτε όχι, ενόσω τα κυκλώματα λήψης αποφάσεών τους εξακολουθούν να σχηματίζονται, οι τρυφεροί εφηβικοί εγκέφαλοι χρειάζονται ακόμη προστασία, αν όχι από τους άλλους τουλάχιστον από τον ίδιο τον εαυτό τους.

4. Ενηλικίωση: ο ολισθηρός κατήφορος
Εχετε λοιπόν περάσει τα είκοσι και ο εγκέφαλός σας έφθασε επιτέλους στην ενηλικίωση. Απολαύστε το όσο διαρκεί. Η κορύφωση των δυνάμεων του εγκεφάλου σας έρχεται γύρω στα 22 και κρατάει μόλις μισή δεκαετία. Από εκεί και πέρα αρχίζει ο κατήφορος.

Η μακρά, αργή παρακμή αρχίζει περίπου στην ηλικία των 27 ετών και συνεχίζεται σε όλη την ενήλικη ζωή, παρ΄ ότι οι διάφορες ικανότητες παρακμάζουν σε διαφορετικούς ρυθμούς. Παραδόξως αυτές που αρχίζουν να φθίνουν πρώτες- αυτές που σχετίζονται με τον εκτελεστικό έλεγχο, όπως ο σχεδιασμός και ο συντονισμός των εργασιών- είναι εκείνες που άργησαν περισσότερο να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια της εφηβείας σας. Οι ικανότητες αυτές συνδέονται με τον προμετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό οι οποίοι εξακολουθούν να ωριμάζουν στα πρώτα χρόνια μετά τα είκοσι.

Η επεισοδιακή μνήμη, η οποία σχετίζεται με την ανάκληση γεγονότων, παρακμάζει επίσης νωρίς ενώ η ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου επιβραδύνεται και η εν ενεργεία μνήμη μπορεί να αποθηκεύσει λιγότερες πληροφορίες.

Πόσο γρήγορη είναι η παρακμή; Σύμφωνα με έρευνες τουΑρτ Κρέιμερ , ψυχολόγου στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, και άλλων ερευνητών περίπου από την ηλικία των 25 ετών χάνουμε ως και έναν βαθμό ανά δεκαετία σε ένα τεστ που ονομάζεται μίνι εξέταση της διανοητικής κατάστασης. Πρόκειται για ένα τεστ 30 βαθμών στην αριθμητική, στη γλώσσα και στις βασικές κινητικές ικανότητες το οποίο χρησιμοποιείται συνήθως για να διαπιστώσει πόσο γρήγορα παρακμάζουν όσοι πάσχουν από άνοια. Μια πτώση 3 ως 4 βαθμών θεωρείται κλινικά σημαντική. Με άλλα λόγια, η παρακμή που παρουσιάζουν συνήθως οι άνθρωποι από τα 25 ως τα 65 τους έχει συνέπειες στον πραγματικό κόσμο.

Ολα αυτά ακούγονται μάλλον αποκαρδιωτικά, υπάρχει όμως και μια θετική πλευρά. Οι ικανότητες που παρακμάζουν στο ενήλικο στάδιο βασίζονται στη «ρευστή ευφυΐα»την υποκείμενη ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Η λεγόμενη όμως «αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα», η οποία θα μπορούσε να πει κανείς ότι ισοδυναμεί με τη σοφία, βαδίζει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ετσι, παρ΄ ότι η ρευστή ευφυΐα μας άγει την κατιούσα- μαζί με το πρόσωπο και τους γλουτούς μας - η αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα μας εξακολουθεί να αυξάνεται μαζί με την περιφέρεια της μέσης μας. Οι δυο φαίνονται να αλληλοαντισταθμίζονται, τουλάχιστον ως και μετά τα 60 ή τα 70 (βλ. «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 5. Γηρατειά).

Υπάρχει ακόμη ένας λόγος για να διατηρήσουμε το κέφι μας. Μένοντας πνευματικά και σωματικά δραστήριοι, ακολουθώντας μια ικανοποιητική διατροφή και αποφεύγοντας το κάπνισμα, το αλκοόλ και τις ψυχοτρόπες ουσίες μπορούμε, όπως φαίνεται, να επιβραδύνουμε την αναπόφευκτη παρακμή. Αν ωστόσο είναι ήδη πολύ αργά για να αρχίσετε την καθαρή ζωή, μην πανικοβάλλεστε. Εχετε ακόμη την ευκαιρία να αναστρέψετε την κατάσταση.

5. Γηρατειά: απώλειες
Η σωματική άσκηση είναι απαραίτητη για υγιή εγκέφαλο στα γηρατειά
Οταν πλησιάζει η στιγμή να πάρετε τη σύνταξή σας, δεν υπάρχει αμφιβολία γι΄ αυτό, ο εγκέφαλός σας δεν είναι όπως παλιά. Στα 65 οι περισσότεροι αρχίζουν να παρατηρούν τα σημάδια: ξεχνάτε ονόματα και η καφετιέρα εμφανίζεται καμιά φορά μέσα στο ψυγείο.

Υπάρχει ένας σοβαρός λόγος για τον οποίο η μνήμη μας αρχίζει να μας εγκαταλείπει. Σε αυτό το στάδιο της ζωής χάνουμε σταθερά εγκεφαλικά κύτταρα σε κρίσιμες περιοχές όπως ο ιππόκαμπος- η περιοχή όπου γίνεται η επεξεργασία των αναμνήσεων. Αυτό αρχικά δεν είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα: ακόμη και στα γηρατειά ο εγκέφαλος είναι αρκετά ευέλικτος ώστε να εξακολουθεί να αναπληρώνει. Σε κάποιο σημείο ωστόσο οι απώλειες αρχίζουν να γίνονται αισθητές.

Φυσικά κανένας δεν γερνάει με τον ίδιο τρόπο, οπότε ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν κεφάτο, ευφυή γεράκο και έναν ξεχασιάρη, γκρινιάρη γερογρουσούζη; Και μπορούμε να αυξήσουμε τις πιθανότητές μας να καταλήξουμε στην πρώτη εκδοχή;

Η σωματική άσκηση οπωσδήποτε μπορεί να βοηθήσει. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η ήπια άσκηση τρεις φορές την εβδομάδα μπορεί να βοηθήσει τη συγκέντρωση και τον αφηρημένο συλλογισμό στους γηραιότερους ανθρώπους, ίσως ενισχύοντας την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Η άσκηση βοηθάει επίσης στη σταθεροποίηση της γλυκόζης στο αίμα. Καθώς γερνάμε η ρύθμιση της γλυκόζης μας χειροτερεύει, κάτι το οποίο προκαλεί ξαφνικές αυξήσεις του σακχάρου στο αίμα μας. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την οδοντωτή έλικα, μια περιοχή μέσα στον ιππόκαμπο η οποία βοηθάει στον σχηματισμό των αναμνήσεων. Εφόσον η σωματική δραστηριότητα βοηθάει στη ρύθμιση της γλυκόζης, το να βγαίνετε και να κυκλοφορείτε μπορεί να μειώσει τις ξαφνικές ανόδους του σακχάρου και ενδεχομένως να βελτιώσει τη μνήμη σας.

Οι ασκήσεις συντονισμού μπορούν επίσης να βοηθήσουν. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άσκηση που στοχοποιεί εξειδικευμένα τον έλεγχο των κινήσεων και της ισορροπίας βελτιώνει τη γνωσιακή λειτουργία σε ανθρώπους ηλικίας 60 ως 80 ετών. Λίγο παιχνίδι με το Νintendo Wii των εγγονών σας μπορεί να επιφέρει ανάλογα αποτελέσματα.

Αν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια σας δυσκολεύουν, μπορείτε να δοκιμάσετε τη γνωσιακή άσκηση. Η «άσκηση του εγκεφάλου» θεωρείτο παλαιότερα αμφίβολης αξιοπιστίας, μια μελέτη όμως που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση της Αμερικανικής Εταιρείας Γεροντολογίας τον Απρίλιο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι «εγκεφαλικές» ασκήσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή μπορούν να βελτιώσουν τη μνήμη και την προσοχή σε ανθρώπους ηλικίας άνω των 65 ετών. Οι μεταβολές αυτές ήταν μάλιστα τόσο σημαντικές ώστε οι εθελοντές ανέφεραν αισθητή βελτίωση στις καθημερινές τους δραστηριότητες, όπως στο να θυμούνται ονόματα ή να παρακολουθούν τις συζητήσεις όταν βρίσκονται μέσα σε θορυβώδη εστιατόρια.

Το να αποφύγει κανείς την κακοκεφιά και την γκρίνια είναι πιο εύκολο. Οι υποδοχείς της ντοπαμίνηςοι οποίοι ευθύνονται για το αίσθημα των θετικών συναισθημάτων- βρίσκονται σε παρακμή, πράγμα το οποίο μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη. Μπορείτε όμως να προσφέρετε στον εαυτό σας την απαραίτητη καθημερινή δόση ντοπαμίνης τρώγοντας γιαούρτι, αμύγδαλα και σοκολάτα.

Στην πραγματικότητα ο εγκέφαλός σας κάνει ό,τι μπορεί προκειμένου να σας εξασφαλίσει μια ικανοποιητική ζωή μετά τη σύνταξη. Με τις παράτολμες περιπέτειες των 20 και των 30 και τις δοκιμές και τους πειραματισμούς της μέσης ηλικίας έχει μάθει, ενδόμυχα, να εστιάζεται στα καλά πράγματα της ζωής. Στα 65 είμαστε πολύ καλύτεροι στο να μεγεθύνουμε την εμπειρία των θετικών συναισθημάτων, λέει οΦλορίν Ντόλκος, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα του Καναδά. Σε πειράματα διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι μετά τα 60 τείνουν να θυμούνται λιγότερες συναισθηματικά αρνητικές φωτογραφίες σε σχέση με αυτές που έχουν ουδέτερο περιεχόμενο από ό,τι οι άνθρωποι νεότερης ηλικίας.

Οι μαγνητικές τομογραφίες δείχνουν γιατί. Παρ΄ ότι στους ανθρώπους άνω των 60 η δραστηριότητα της αμυγδαλής, μιας περιοχής του εγκεφάλου που επεξεργάζεται τα συναισθήματα, φαίνεται φυσιολογική, η αλληλεπίδρασή της με άλλες περιοχές του εγκεφάλου διαφέρει: αλληλεπιδρά λιγότερο με τον ιππόκαμπο από ό,τι στους νεότερους ανθρώπους και περισσότερο με τον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που σχετίζεται με τον έλεγχο των συναισθημάτων. Ο κ. Ντόλκος υποστηρίζει ότι αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα της μεγαλύτερης εμπειρίας καταστάσεων στις οποίες οι συναισθηματικές αντιδράσεις πρέπει να βρίσκονται υπό έλεγχο. Οι πιο ηλικιωμένοι πραγματικά βλέπουν τον κόσμο μέσα από ροζ γυαλιά.

Επομένως, παρά το γεγονός ότι σε κανέναν δεν αρέσει να γερνά, η κατάσταση δεν είναι απογοητευτική. Στην πραγματικότητα μάλιστα μάλλον θα πρέπει να πάψετε να ανησυχείτε. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που είναι πιο χαλαροί και ήρεμοι έχουν λιγότερες πιθανότητες να πάθουν άνοια από ό,τι αυτοί που ανησυχούν και στρεσάρονται περισσότερο. Σε μια μελέτη άνθρωποι οι οποίοι δεν ήταν κοινωνικά δραστήριοι αλλά ήταν ήρεμοι παρουσίασαν κατά 50% χαμηλότερο κίνδυνο να αναπτύξουν άνοια σε σύγκριση με εκείνους οι οποίοι ήταν απομονωμένοι αλλά είχαν την τάση να ανησυχούν και να στενοχωριούνται. Αυτό είναι πιθανό να οφείλεται σε υψηλότερα επίπεδα της προκαλούμενης από το στρες κορτιζόλης, η οποία ενδέχεται να προκαλεί συρρίκνωση του πρόσθιου κογχομετωπιαίου φλοιού, μιας περιοχής η οποία συνδέεται με τη νόσο του Αλτσχάιμερ και την κατάθλιψη στους πιο ηλικιωμένους.

Παρ΄ ότι λοιπόν ο εγκέφαλός μας δεν εμφανίζει ρυτίδες ούτε χαλαρώνει όπως το δέρμα μας, χρειάζεται και αυτός ανάλογη φροντίδα και προσοχή, γι΄ αυτό μην τον εγκαταλείπετε. Μόλις παρατηρήσετε τα πρώτα σημάδια της ηλικίας, αρχίστε να βγαίνετε για έναν περίπατο και να λύνετε σταυρόλεξα και προσπαθήστε να γελάτε: έτσι ίσως μπορέσετε να αντισταθμίσετε κάποιες από τις αμαρτίες της νεανικής σας ηλικίας.

 © 2009 Νew Scientist Μagazine, Reed Βusiness Ιnformation Ltd.