Το παιδί με κοινωνικές αναστολές εμφανίζει συστολή, ντροπή, αμηχανία, δειλία και διστακτικότητα στην κοινωνική του ζωή. Όταν βρεθεί αντιμέτωπο, άθελά του, με κοινωνικές καταστάσεις, το παιδί ή ο έφηβος βιώνει πολλά δυσάρεστα συναισθήματα τα οποία μπορεί να το οδηγήσουν ακόμα και σε μία αντίδραση πανικού. Για αυτό το λόγο, τα άτομα με κοινωνική φοβία αποφεύγουν τέτοιες καταστάσεις ή αναγκαστικά τις υπομένουν αλλά τις βιώνουν με υπερβολικό άγχος.
Ενώ οι ενήλικοι με κοινωνική φοβία έχουν συνήθως επίγνωση της φοβίας τους, τα παιδιά και οι έφηβοι λόγω γνωστικών και αναπτυξιακών περιορισμών πολλές φορές δεν μπορούν να αναγνωρίσουν ότι ο φόβος αυτός είναι αδικαιολόγητος και υπερβολικός. Η κοινωνική φοβία εκδηλώνεται συνήθως στην εφηβεία και σπανιότερα μπορεί να διαγνωστεί σε παιδιά κάτω των δέκα ετών.

Χαρακτηριστικά παιδιών και εφήβων με κοινωνικές αναστολές ή κοινωνική φοβία

Το κάθε παιδί και ο κάθε έφηβος με κοινωνικές αναστολές / κοινωνική φοβία παρουσιάζει μια ξεχωριστή εικόνα και έχει έναν ιδιαίτερο για αυτό συνδυασμό συμπτωμάτων, όπως

έντονη προσπάθεια να περάσει απαρατήρητο.
ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες.
μειωμένη δραστηριότητα και ανταπόκριση σε μια κοινωνική κατάσταση σε σχέση με τα άλλα παιδιά.
μειωμένη αυτοεπιβεβαιωτική - διεκδικητή συμπεριφορά.
αίσθημα μοναξιάς, ανίας και μελαγχολίας.
ιδιαιτερότητες στην ομιλία.
Μιλά «σαν να το κυνηγούν», όχι καθαρά, πολύ γρήγορα, κόβει απότομα τη ροή της ομιλίας του, χρησιμοποιεί συχνά τις ίδιες λέξεις, μιλά πολύ σιγά ή πολύ δυνατά, δίνει μονολεκτικές απαντήσεις, χρειάζεται πολλή ώρα μέχρι να απαντήσει.
ιδιαιτερότητες στην έκφραση του προσώπου.
Το παιδί κοκκινίζει ή χάνει το χρώμα του όταν του μιλούν, κοιτάζει γύρω του με αβεβαιότητα ή χαμηλώνει το κεφάλι του, έχει ελλειπή βλεμματική επαφή με το συνομιλητή του, οι μύες του προσώπου του συσπώνται, δαγκώνει τα χείλη του, σφίγγει τα δόντια του, τρέμει το σαγόνι του.
ιδιαιτερότητες στην έκφραση του σώματος και στην κινητικότητα.
Τα χέρια τρέμουν, τρώει τα μολύβια ή/και τα νύχια του, κάθεται πολλή ώρα στην ίδια θέση για να μη γίνεται αντιληπτός από το περιβάλλον και μπορεί να κάνει ασύγχρονες κινήσεις και να περπατά λοξά και δειλά.
αρνητική εικόνα του εαυτού του.
έντονη ευαισθησία σε ενδεχόμενο απόρριψής του.
υπερβολική ανησυχία για την εικόνα που έχουν οι «σημαντικοί άλλοι» για αυτό.
δεν έχει φίλους.
θεωρείται «ήσυχο» και «συνεσταλμένο» από ενήλικους και συνομήλικους.
δυσκολία στο να προσεγγίσει άλλα παιδιά και στη συμμετοχή σε ομαδικά παιχνίδια.
αποφεύγει να σηκώσει το χέρι του για να «πει μάθημα» και πολλές φορές δεν απαντάει σε ερωτήσεις του δασκάλου όταν ερωτηθεί ή απαντά με φωνή διστακτική ή χαμηλή.
αποφεύγει να ζητήσει βοήθεια από το δάσκαλο.
αποφεύγει ή αρνείται να συμμετέχει συμμετοχής σε εκδρομές και σχολικές εκδηλώσεις.
αποφεύγει να εκτεθεί με οποιοδήποτε τρόπο, π.χ δεν απαντά το τηλέφωνο, απομονώνεται όταν έρχονται επισκέπτες στο σπίτι.

Για να χαρακτηρίσουμε τη συμπεριφορά του παιδιού ως προβληματική ή ως δυσλειτουργική, αυτή πρέπει να είναι συχνή και έντονη, να διαρκεί πολύ, να εμφανίζεται σε όλες τις μορφές αλληλεπίδρασης του παιδιού και να εμποδίζει το παιδί να επωφελείται

στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις.
στο συναίσθημα νιώθοντας μοναξιά, ανία και άλλα καταθλιπτικά συμπτώματα.
στη σχολική επίδοση.
στον αυτοέλεγχο με το να ελέγχει το παιδί υπερβολικά τις κινήσεις και αντιδράσεις του.
στην αυτοαντίληψη έχοντας αρνητική εικόνα για τον εαυτό του.

Οι κοινωνικές αναστολές μπορεί να εμφανιστούν παράλληλα με άλλα προβλήματα, όπως:

μαθησιακές δυσκολίες.
χαμηλή σχολική επίδοση.
διαταραχή ελλειμματικής προσοχής.
υπερκινητικότητα.
διαταραχές του λόγου.
σχολική φοβία.
ενούρηση ή/και εγκόπριση.

Παράγοντες για την εμφάνιση κοινωνικών αναστολών

Η εμφάνιση της κοινωνικής φοβίας στην εφηβική ηλικία θεωρείται πολυπαραγοντική και οφείλεται μεταξύ άλλων στους ακόλουθους παράγοντες.

Κληρονομικότητα και πρότυπο γονέων.
Έρευνες έχουν δείξει την εμπλοκή γενετικών παραγόντων στην εμφάνιση κοινωνικών αναστολών αλλά ακόμα περισσότερο επηρεάζουν τα γονικά πρότυπα τη συμπεριφορά των παιδιών.

Μειωμένη κοινωνική ικανότητα και ελλιπείς κοινωνικές δεξιότητες
Το παιδί παρουσιάζει μειωμένη ικανότητα να τα «καταφέρει» γενικά στις κοινωνικές σχέσεις ανάλογα με την ηλικία του αφού έχει ελλείψεις σε συγκεκριμένες συμπεριφορές τις οποίες εκδηλώνει ένα παιδί όταν βρίσκεται σε μια κοινωνική σχέση, όπως π.χ. βλεμματική επαφή, κατάλληλη έκφραση προσώπου (π.χ. χαμόγελο), σωστός χαιρετισμός, κατάλληλος τόνος της φωνής, ανάλογη διεκδικητική συμπεριφορά, το να αρχίζει και να διατηρεί ένα διάλογο και να έρχεται στη θέση του άλλου (ενσυναίσθηση).

Η εσφαλμένη γνωστική αξιολόγηση των κοινωνικών σχέσεων και του εαυτού του στα πλαίσια αυτών των σχέσεων.
Το παιδί αδυνατεί να επεξεργαστεί με λογικό και ρεαλιστικό τρόπο τα δεδομένα μια κοινωνικής κατάστασης, με αποτέλεσμα να μη αντιλαμβάνεται ορθά παράγοντες όπως το περιεχόμενο, τα μέσα, το στόχο και τη συναισθηματική ατμόσφαιρα μιας συναλλαγής, καθώς και τη θέση του μέσα σε αυτές τις καταστάσεις.

Για παράδειγμα, τα παιδιά με κοινωνική φοβία έχουν την τάση να πιστεύουν ότι αποτυγχάνουν στις κοινωνικές επαφές επειδή έχουν κάποια αρνητικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας ή δε διαθέτουν τις απαραίτητες ικανότητες ή/και ότι δεν τα βοηθά η τύχη ή τα άλλα άτομα είναι εχθρικά απέναντί τους. Παράλληλα νιώθουν αδυναμία να ελέγχουν τις πηγές της αποτυχίας τους, γεγονός το οποίο στη συνέχεια έχει ως αποτέλεσμα την «επίκτητη αίσθηση αδυναμίας», δηλ. το παιδί μαθαίνει ότι είναι μάταιο να προσπαθεί αφού δεν έχει θετικό αποτέλεσμα. Επίσης παρουσιάζουν παθητικότητα, συμπεριφορές παραίτησης και αισθήματα απελπισίας.

Το κοινωνικό άγχος και η αρνητική κοινωνική αυτοαντίληψη
Το παιδί φοβάται μια «αποτυχία» στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις όπως την εκτιμά το ίδιο το παιδί. Αυτός ο φόβος μπορεί να προέρχεται από μια συγκεκριμένη τραυματική εμπειρία του παιδιού σε μια κοινωνική συναλλαγή ή μπορεί να είναι αποτέλεσμα βαθύτερων αιτιών, όπως η ακατάλληλη συναισθηματική ατμόσφαιρα στο σπίτι, οι πρώιμες εμπειρίες αποθάρρυνσης κοινωνικών επαφών καθώς και εμπειρίες συνεχών επικρίσεων και απόρριψης από τα σημαντικά για το παιδί άτομα. Παράλληλα με αυτό το κοινωνικό άγχος, το παιδί έχει διαμορφώσει μια αρνητική εικόνα ότι δηλαδή δε διαθέτει τις απαραίτητες ικανότητες για να αντιμετωπίσει τη συγκεκριμένη κατάσταση με αποτέλεσμα να νιώθει αδυναμία μπροστά σε αυτόν τον επικείμενο «κίνδυνο» και να αποφεύγει συστηματικά παρόμοιες κοινωνικές καταστάσεις.

Έλλειψη ευκαιριών για κοινωνικές αλληλεπιδράσεις,
όπως συμβαίνει π.χ. σε οικογένειες που ζουν απομονωμένες γεωγραφικά ή κοινωνικά και σε οικογένειες μεταναστών καθώς και σε οικογένειες οι οποίες έχουν υποστεί τραυματικά γεγονότα (θάνατος, ανεργία, ασθένειες).

Το ψυχοθεραπευτικό πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της κοινωνικής φοβίας είναι πολυδιάστατο και συμπεριλαμβάνει μεταξύ άλλων:
1. Συμβουλευτική και ψυχο-εκπαίδευση γονέων

2. Συνεργασία με εκπαιδευτικούς και με άλλα άτομα που συναναστρέφονται με το παιδί σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια (π.χ. προπονητής, καθηγητές φροντιστηρίου κτλ.)

3. Ψυχοθεραπευτικό πρόγραμμα για το παιδί σε ατομικό επίπεδο με στόχους όπως:

Εκπαίδευση στην απόκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων.
Βελτίωση της εικόνας του εαυτού του.
Εκπαίδευση στην ανάλογη αυτοεπιβεβαιωτική- διεκδικητή συμπεριφορά.
Ανάλογη έκφραση συναισθημάτων και πεποιθήσεων.

4. Ομαδικό πρόγραμμα με στόχους όπως:

Εκμάθηση κατάλληλων κοινωνικών συναλλαγών.
Απόκτηση πρωτοβουλιών.
Προσωπική έκθεση σε διάφορα επίπεδα και με διάφορους τρόπους σε μια ομάδα.
Απόκτηση ενσυναίσθησης και ευελιξίας στην εκτίμηση κοινωνικών καταστάσεων.
Σταδιακή απόκτηση αντοχής στην επίκριση.