Σύμφωνα με τη θεωρία της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Φρόιντ, γύρω στα 3 χρόνια το παιδί έχει συμπληρώσει το στοματικό στάδιο (ή φάση) που διαρκεί από τη γέννηση και περίπου ενάμιση χρόνο μετά. Το στόμα αποτελεί το κριτήριο ικανοποίησης ή δυσαρέσκειας (πιπίλισμα κ.τ.λ.): το βρέφος αντλεί ευχαρίστηση και ηδονή, και η ικανοποιητική ανταπόκριση της μητέρας στις ανάγκες του προσδιορίζει την καλή μετάβασή του στο επόμενο στάδιο.

Το επόμενο στάδιο είναι η πρωκτική φάση που ξεκινά από 1,5 έως περίπου 2,5-3 χρόνων. Αυτό Κατ ', ο βλεννογόνος του πρωκτού αλλά και της ουρήθρας συγκεντρώνουν την προσοχή του παιδιού μέσα από τις λειτουργίες της αφόδευσης και της ούρησης, αλλά και την άντληση ηδονής και ευχαρίστησης από αυτές.

Σε αυτή τη φάση υπάρχει μια αντίθεση στα παθητικά και στα ενεργητικά στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού, όπου το ενεργητικό εκφράζεται μέσα από την κυριαρχία μέσω των σωματικών μυών (εκπαίδευση τουαλέτας), ενώ το ίδιο το όργανο του βλεννογόνου αντιπροσωπεύει το παθητικό στοιχείο. Η κυριαρχία του παιδιού σε αυτό το παθητικό στοιχείο, το να ελέγχει δηλαδή επαρκώς τους σφιγκτήρες και να ανταμείβεται γι 'αυτό, το κάνει να αισθάνεται δυνατό και ικανό.

Την ίδια περίοδο η μυοσκελετική ωρίμαση του παιδιού δημιουργεί έντονη περιέργεια και τάση για διερεύνηση του περιβάλλοντος και πειραματισμούς, που μπορεί να οδηγήσουν κάποιες φορές σε καταστροφή αντικειμένων ή και αυτοτραυματισμούς. Η οποιαδήποτε εκδήλωση επιθετικότητας ή καταστροφικής τάσης είναι βασικά συντονισμένη με την ανάγκη του παιδιού να εξισορροπήσει τις κινήσεις του και να πειραματιστεί με το τι συμβαίνει γύρω του, οπότε η συμπεριφορά των γονιών είναι σημαντικό να χαρακτηρίζεται από κατανόηση και ανάγκη για προστασία του.

Ο αυνανισμός

Η τρίτη ερωτογόνος ζώνη είναι τα γεννητικά όργανα και η ενασχόληση του παιδιού με αυτά σηματοδοτεί τη φαλλική φάση, Που αρχίζει γύρω στα 4 χρόνια. Στη φάση αυτή το αγοράκι ή κοριτσάκι νιώθει έντονα πια τις διαφορές τόσο του φύλου του όσο και του αντίθετου φύλου, καθώς η ταυτότητα φύλου μεταξύ του 2ου και του 3ου έτους έχει πια διευκρινιστεί. Τότε αρχίζει, στα 3 με 4 χρόνια, και ο παιδικός αυνανισμός.

Η συνειδητοποίηση των διαφορών γεννά ορισμένους φόβους και απογοητεύσεις που είναι διαφορετικοί στο αγόρι και το κορίτσι. Έτσι, το κοριτσάκι πρέπει να ξεπεράσει το αίσθημα απογοήτευσης ότι δεν έχει και δεν πρόκειται να αποκτήσει πέος, ενώ το αγοράκι θα βιώσει τον φόβο ότι μπορεί να χάσει το πέος του, δηλαδή τον φόβο ή άγχος του ευνουχισμού.

Στα αγόρια το άγχος του ευνουχισμού αναπτύσσεται και εντείνεται όταν το περιβάλλον απαγορεύει τις τάσεις αυνανισμού του. Το άγχος αυτό παίζει και καταλυτικό ρόλο για τη λύση στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, αφού η απειλή του ευνουχισμού οδηγεί προς την ταύτιση με τον πατέρα, ενώ η ίδια απειλή υπάρχει και ως παθητική λύση όταν το αγόρι ταυτίζεται με τη μητέρα.

Τα κορίτσια, καθώς ανακαλύπτουν ότι δεν έχουν πέος, επιθυμούν να αποκτήσουν και έτσι προκύπτει ο φθόνος του πέους.

Στην περίοδο αυτή η φαντασία του παιδιού γίνεται προοδευτικά συμβολική, ενώ πριν ήταν άμεση και φανερή. Τα παραμύθια, οι δράκοι, οι πριγκίπισσες, οι ήρωες κ.τ.λ., θεωρείται ψυχαναλυτικά ότι αντιπροσωπεύουν και απευθύνονται ακριβώς στον συμβολισμό των απωθημένων αιμομικτικών τάσεων του παιδιού καθώς και της τάσης του για παντοδυναμία.

Τελικά, η αγάπη των γονιών μεταξύ τους και προς το παιδί, η αγάπη του παιδιού προς τους γονείς, η σταθερότητα και η ηρεμία που θα έχουν για να αντιμετωπίσουν αυτά τα στάδια της ανάπτυξης του παιδιού και η ανάγκη του παιδιού για εξάρτηση επιτρέπουν στο παιδί να λύσει το οιδιπόδειο και να βγει από τη φάση αυτή.

Πρώτη σχολική ηλικία

Η λανθάνουσα περίοδος αντιστοιχεί στην ηλικία από 5-6 μέχρι περίπου 11 ετών. Στην ηλικία των 6-11 ετών διαμορφώνεται προοδευτικά το βασικό τμήμα του υπερεγώ, που ενεργοποιεί τα συναισθήματα ντροπής και ενοχής, ικανοποίησης και φόβου. Αρχίζει επίσης να διαμορφώνεται η αίσθηση του σωστού και λάθους, του δίκαιου και άδικου, του ηθικού και ανήθικου.

Στο στάδιο αυτό αναπτύσσονται διάφορες ικανότητες ή δεξιότητες, ενώ ενεργοποιείται και η κινητοποίηση για την επίτευξή τους. Τα παιδιά ταυτίζονται με συνομηλίκους ή ενηλίκους, κοινωνικοποιούνται και δημιουργούν ομάδες συνομηλίκων. Επίσης προοδευτικά νιώθουν πιο αυτόνομα και ανεξάρτητα και αναπτύσσουν μηχανισμούς για καλύτερη διαχείριση του άγχους.

Καθώς η λανθάνουσα περίοδος συμπίπτει με την πρώτη σχολική ηλικία, η σύνθεση των διαφόρων δεξιοτήτων και η ικανότητα για σχέσεις με συνομηλίκους θα φανεί ιδιαίτερα στο σχολείο.

Ο ρόλος της μητέρας στο να επιτρέψει στο παιδί την ανάγκη του για ανεξαρτησία και ταυτόχρονα ανακουφίζοντας τον φόβο του από τον αποχωρισμό και την ανάγκη του για εξάρτηση είναι αποφασιστικός και η συμπεριφορά της θα κρίνει κυρίως κατά πόσο το άτομο θα γίνει ή όχι ελεύθερο και ανεξάρτητο, αλλά και ταυτόχρονα ικανό για στενές και αρμονικές διαπροσωπικές σχέσεις.

Χαρακτηριστικό της περιόδου που χαρακτηρίζει την ηλικία 8-11 ετών είναι τόσο η προσωπική σεξουαλική διερεύνηση όσο και η σεξουαλική διερεύνηση του άλλου φύλου, καθώς και η αναζήτηση εξηγήσεων για τη σύλληψη και τη σεξουαλική ζωή, και ο αυνανισμός.

Ο ρόλος των γονιών

Ο γονεϊκός ρόλος στην καλή ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη του παιδιού είναι καταλυτικός. Ο χειρισμός, η ανταπόκριση ή όχι, η απαντητικότητα της μητέρας αλλά και του πατέρα, προσδιορίζουν πόσο εύκολα ή δύσκολα θα περάσει ή θα καθηλωθεί το παιδί στο επόμενο στάδιο της ψυχοσεξουαλικής του ανάπτυξης. Οι γονείς είναι σημαντικό να βάζουν όρια στο παιδί και αυτό βέβαια προϋποθέτει να έχουν οι ίδιοι σαφή αντίληψη των δικών τους ορίων.

Αν η μητέρα που φροντίζει το παιδί δεν έχει συναίσθηση των δικών της ορίων θα δυσκολευτεί πάρα πολύ στο να το βοηθήσει να βρει το δικό του όριο. Γονείς που έχουν καθορίσει τα όριά τους και αισθάνονται ασφαλείς ως προς την ταυτότητά τους δημιουργούν και πιο ξεκάθαρες συνθήκες και σχέσεις μέσω των οποίων το παιδί μπορεί να ορίσει τον εαυτό του χωρίς οι ίδιοι να καταβάλλουν ιδιαίτερη προσπάθεια. Γονείς που είναι ακόμα μπερδεμένοι και σε σύγχυση και οι οποίοι δεν έχουν ξεκαθαρίσει το θέμα της δικής τους οριοθέτησης προβάλλουν τα δικά τους συναισθήματα στο παιδί ή το αντίθετο, με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται το παιδί να προσδιορίσει τον εαυτό του.

Με το μεγάλωμα του παιδιού η μητέρα καλείται και πάλι να προσδιορίζει τα όριά της, κάποιες φορές «απογοητεύοντας» το παιδί, επιτρέποντας όμως να προσδιορίσει τα όρια του εαυτού του και να δημιουργήσει την ταυτότητά του. Ο πατέρας εδώ καλείται να προστατεύσει τη γυναίκα του αλλά και το παιδί με το να πάρει τον ρόλο του κυματοθραύστη και να προσπαθεί να αποκολλήσει τη μητέρα από το παιδί και να της υπενθυμίσει τον συζυγικό αλλά και τον συντροφικό της ρόλο. Ο ρόλος του πατέρα να βοηθήσει στο να αποδεσμευτεί η μητέρα από το παιδί καθιστά τη σχέση τριαδική πλέον και δίνει στο παιδί και την παρουσία ενός τρίτου διαφορετικού προσώπου που το βοηθά να αυτοπροσδιοριστεί και ως προς αυτό.

Ηλικίες 1,5-3 ετών

Όταν το παιδί μπει στο στάδιο όπου εκπαιδεύεται για τον έλεγχο των σφιγκτήρων, οι γονείς θα πρέπει να κρατούν τις ισορροπίες ανάμεσα στο να αφήνουν χώρο για να πάρει το παιδί πρωτοβουλίες και να δοκιμάσει τις καινούργιες του δυνάμεις, αλλά και να του παρέχουν το πλαίσιο όπου θα νιώθει ασφάλεια, σταθερότητα αλλά και θα υπάρχουν περιορισμοί και έλεγχος για να μπορέσει να εσωτερικεύσει κοινωνικές αξίες και πρότυπα ώστε να εξασφαλίσει και να δημιουργήσει σταθερές διαπροσωπικές σχέσεις.

Η εκπαίδευση του ελέγχου των σφιγκτήρων αποτελεί το πρώτο στάδιο όπου έρχονται σε σύγκρουση οι επιθυμίες του παιδιού και οι απαιτήσεις της κοινωνίας. Αν οι γονείς δεν είναι σίγουροι ή ασταθείς ως προς τη δική τους ταυτότητα και τη θέση τους προς την εξουσία ή τις κοινωνικές αξίες ή δε μπορούν να επιβάλουν περιορισμούς στο παιδί, τότε μπορεί το παιδί να καθηλωθεί σε αυτό το στάδιο και να παρουσιάσει ακόμα και δυσκολίες στον έλεγχο των σφιγκτήρων.

Ηλικίες 4-5 ετών

Στην ηλικία των 4-5 χρόνων για πρώτη φορά εκδηλώνονται και σεξουαλικά αισθήματα προς τον γονιό του αντίθετου φύλου, αλλά και ενδιαφέρον για τα γεννητικά του όργανα ή των άλλων αδερφιών ή ακόμα και των γονιών.

Αν οι γονείς έχουν αποδεχτεί τη δική τους σεξουαλικότητα χωρίς ταμπού και απαγορεύσεις, αν έχουν οι ίδιοι ικανοποιητική σεξουαλική ζωή, τότε η διαχείριση αυτών των θεμάτων είναι πιο εύκολη, γίνεται με μεγαλύτερη άνεση και χωρίς λογοκρισία και δημιουργία ενοχών στο παιδί. Με αυτό τον τρόπο και το ίδιο το παιδί παίρνει το μήνυμα αποδοχής και εμπιστοσύνης της δικής του σεξουαλικότητας κατόπιν στην πορεία της ζωής του.

Αν οι γονείς αντιμετωπίζουν τη σεξουαλικότητα του παιδιού, το άγγιγμα των γεννητικών του οργάνων ή τις ερωτήσεις που κάνει με σεμνοτυφία, αμηχανία και αντίσταση ή άρνηση να απαντήσουν, τότε η σεξουαλική ταυτότητα του παιδιού φορτώνεται με ενοχές, δυσκολία και συγχώνευση.

Το παιδί σε αυτή τη φάση πρέπει να δεχτεί ότι οι γονείς του είναι μαζί και ότι έχουν μια ιδιαίτερη σχέση που υπάρχει ευχαρίστηση και ηδονή, όπου το ίδιο όμως είναι αποκλεισμένο. Το παιδί είναι σημαντικό να αντέξει και να αποδεχτεί αυτό τον αποκλεισμό και τη ζήλια, για να μπορέσει να ενταχθεί στην ομάδα χωρίς προβλήματα.

Σχολική ηλικία

Τώρα είναι έτοιμο να πάει στο σχολείο, να ενταχθεί στην ομάδα των συνομηλίκων και να αναπτύξει ικανότητες για μάθηση και κοινωνικοποίηση. Η περιέργεια για την έκφραση της σεξουαλικότητας περνάει σε άλλο επίπεδο και παίρνει τη μορφή συζητήσεων ή ερωτήσεων σε συνομηλίκους.

Είναι σημαντικό για τους γονείς αλλά κυρίως τη μητέρα να επιτρέψει τον αποχωρισμό και την αποκόλληση του παιδιού από πάνω της, για να μπορέσει να ενταχθεί φυσιολογικά στο σχολικό περιβάλλον. Μητέρες που δεν είναι ικανοποιημένες από τον γάμο τους και έχουν υπερεπενδύσει στα παιδιά κάνουν δύσκολο τον αποχωρισμό, με αποτέλεσμα προβλήματα συμπεριφοράς του παιδιού. Σε φυσιολογικές συνθήκες οι μητέρες ανακουφίζονται με την είσοδο του παιδιού στο σχολείο, αφού αποφορτίζονται από ένα μέρος της φροντίδας και μπαίνουν πιο δυναμικά στις δικές τους δραστηριότητες τις οποίες είχαν αφήσει για να μεγαλώσουν το παιδί.

Ο Θάνος Ασκητής είναι νευρολόγος-ψυχίατρος, διδάκτωρ Ψυχιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος του Ινστιτούτου Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας